ظاهر شاه: هفت دهه حضور سياسی پيدا و پنهان

بی بی سی - دوشنبه 23 ژوئيه 2007 - 01 مرداد 1386

جمال الدين موسوی

ظاهر شاه: هفت دهه حضور سياسی پيدا و پنهان

نام "محمد ظاهر شاه" بيش از ۷۰ سال در عرصه سياسی افغانستان مطرح بوده است. او پس از سی سال تبعيد، در سالهای آخر عمرش و در ميان استقبال هوادارانش به افغانستان بازگشت و با حمايت آمريکا و متحدانش - مجلس سنتی بزرگان افغان (لويه جرگه) را افتتاح کرد
اين مجلس پس از دهها سال بحران قدرت در افغانستان به حامد کرزی به عنوان رييس دولت انتقالی اين کشور رای داد. آقای کرزی بعدا در انتخابات برنده شد و رياست جمهوری افغانستان را بر عهده گرفت

تولد در کابل

خود او در گفتگويی با بی بی سی درباره دوران کودکی اش گفت که علی رغم زندگی در خانواده سلطنتی، با "سختی ها" آشنا بوده است؛ زيرا پدرش محمد نادر، پيش از رسيدن به سلطنت، سرداری سپاه را برعهده داشت و در امور خانواده سخت گير بوده است

او می گفت که در اين سالها سطح زندگی آنها بالاتر از يک کارمند عادی حکومت نبوده است
به گفته محمد ظاهر، مسير زندگی او در دوران نوجوانی و طی سفرش به فرانسه تغيير کرد
ظاهر شاه گفت:"برای اولين بار در دوران نوجوانی در سفر به فرانسه، از ديدن تونل، دريا، کشتی و شهرهای بزرگی مانند بمبئی هند، بسيار متعجب شدم. در فرانسه با خانواده يکی از نمايندگان پارلمان فرانسه زندگی کردم و در اين سالها ارزش دموکراسی را درک کردم، به مطالعه آثار اروپايی پرداختم و با مردم فرانسه، هنرمندان اين کشور و موسيقی فرانسوی انس گرفتم"

جانشين پدر

بر اين اساس بود که اگرچه محمد ظاهر رسما پادشاه اعلام شد ولی در ۳۰ سال از ۴۰ سال سلطنتش، قدرت واقعی در دست عموهايش محمد هاشم و شاه محمود و نيز پسر عمويش محمد داود بود
برخی از تاريخ نگاران می گويند که بخش بزرگی از اين دوران، با استبداد و خفقان همراه بود و حاکمان محلی وابسته به حکومت، ظلم بر اقليتهای قومی و مذهبی را پيشه خويش ساخته بودند.
با پايان جنگ جهانی دوم، رقابتهای جنگ سرد دامان افغانستان را گرفت و گروههای مختلف سياسی در افغانستان - از چپ گرايان طرفدار شوروی و چين گرفته تا مشروطه خواهان، جمهوريخواهان و اسلامگرايان در آن به انحاء مختلف پرورش يافتند و اگر فرصت تبارز يافتند، سر برآوردند
آنچنان که قاسم فاضلی استاد سابق دانشگاه کابل می گويد در سال ۱۹۶۳ محمد داود پسرعموی محمد ظاهر از صدارت کناره گرفت و برای اولين بار شاه خودش، زمام اداره امور را در دست گرفت

جايگاه خانواده در حکومت

او سعی کرد که روند انتخاب صدراعظم هايی که معمولا از خاندان سلطنتی انتخاب می شدند را به نفع مردم افغانستان تغيير دهد."
بر اين اساس بود که محمد ظاهر برای اولين بار دکتر محمد يوسف را از خارج از خاندان سلطنتی به عنوان نخست وزير برگزيد. سال بعد، قانونی اساسی تصويب شد که قدرت شاه و خاندان سلطنتی را محدود می کرد
در اين سالها مسائل زيادی در حوزه فرهنگ، سياست، اجتماع و روابط افغانستان با دو قدرت جنگ سرد يعنی آمريکا و شوروی مطرح بود
در حوزه رابطه با همسايگان نيز اگرچه اختلاف صد ساله ايران و افغانستان بر سر تقسيم آب هيرمند با امير عباس هويدا نخست وزير وقت ايران حل شد، ولی مشکل اختلاف ارضی با پاکستان همچنان باقی ماند

پايان سلطنت

بدين سان، سلطنت ۲۰۰ ساله در افغانستان با يک کودتای بدون خونريزی پايان يافته بود و اکنون نظام حکومتی، تبديل به جمهوری شده بود
محمد ظاهر بعد از برکناری از قدرت، شاهد حکومت ۹ نفر ديگر بر افغانستان بود که هرکدام قدرت را از ديگری ربودند و در اندک زمانی، ۴ تن از آنان جانشان را بر سر قدرت گذاشتند
ظاهرشاه البته در ايتاليا سلطنت را ملغی اعلام کرد و بارها تاکيد کرد که قصد احيای تاج و تخت شاهی را ندارد: "من اعلام می دارم که اينجانب به فکر احيای سلطنت نبوده و آرزوی من فقط خدمت به ملت شريف افغانستان است."

سالهای بحران

البته در تمام مدتی که شاه سابق در ايتاليا به سر می برد، وضعيت سياسی افغانستان را نيز دنبال می کرد و هر از گاهی به مناسبتهای مختلف بيانيه هايی صادر می کرد. از جمله بعد از خروج ارتش شوروی از افغانستان و اوج گيری مبارزات گروههای متعدد موسوم به "مجاهدين" عليه دولت مرکزی در کابل، محمد ظاهر پيشنهاد کرد که لويه جرگه، تکليف مشروعيت سياسی در افغانستان را روشن کند
او گفت: "در مورد آينده افغانستان، يک لويه جرگه اضطراری با قاعده ای وسيع که بتواند تمام اقوام، مناطق و ذهنيتهای موجود در کشور را تمثيل کند، می تواند به عنوان راه حل مطرح باشد و اميد آن می رود که از (تکرار) تجارب گذشته و بروز تصادمات بزرگ و خونريزی جلوگيری شود."

سقوط طالبان

سرانجام پس از فروپاشی نظام طالبان، دو لويه جرگه ای که ظاهر شاه آن را افتتاح کرده بود به دولت انتقالی و بعد قانون اساسی جديد افغانستان رای داد
با روی کار آمدن دولت منتخب و تشکيل پارلمان، فصلی جديد در تاريخ افغانستان آغاز شد. محمد ظاهر آخرين روزهای زندگی اش را به قصری بازگشت که زمانی پس از چند دهه پادشاهی از آن رانده شده بود
او در حالی واپسين روزهای زندگی اش را می گذراند، که روندی نو در افغانستان آغاز شده بود